Crespi d’Adda (in de provincie Bergamo), de ingang van het fabriekscomplex, nu helaas gesloten
Tegenwoordig zou men niet weten hoe zo’n droom te realiseren, zoals die de industrieel ondernemer Cristoforo Benigno Crespi heeft gehad, successievelijk opgevolgd door zijn zoon Silvio. De realisatie van de droom begon in 1878 wanneer Cristoforo 85 hectare grond van de gemeenten Capriate San Gervasio en Canonica d’Adda koopt, een strook grond die ligt langs de rivier Adda.
De aanwezigheid van water was in die tijd belangrijk om de katoenfabriek in aanbouw, beter te laten functioneren. Maar de goede Cristoforo was niet tevreden met alleen zijn fabriek op te richten.
Crespi d’Adda. Een typisch arbeidershuis met tuin en moestuin.
Voor het einde van de eeuw werd zijn residentie gerealiseerd, een kasteel in neogotische stijl, zelfs vast aan de fabriek en met uitzicht op de rivier. Voor het gebouw ontstonden de huisjes van de fabrieksmedewerkers met veel tuin en een moestuin en vervolgens de huizen van het kantoorpersoneel. En ondertussen groeide Silvio op, de zoon van Cristoforo, geboren in Milaan in 1868.
De familie Crespi kwam van origine uit Busto Arsizio (Varese) en om de goede herinneringen aan zijn dorp te behouden liet Cristoforo een verkleinde kopie van de kerk Santa Maria di Piazza bouwen. Deze werd gebouwd op een talud en daaromheen werden alle nodige voorzieningen gecreëerd om zijn droom compleet te maken. Zo verscheen hier een school met een bijgebouw voor kinderopvang, het ziekenhuis, de brandweer, de watervoorziening, de wasserijen, een sportterrein en als bijzonderheid in het uiterste zuiden van het dorp een kerkhof.
Aan het begin van de volgende eeuw was het dorp praktisch klaar en functionerend, geïnspireerd door wat er al in Engeland gebeurde, volop in een industriële revolutie en het was zelfs daarom dat zijn zoon Silvio werd gestuurd om de arbeidersbuurten in die Engelse steden te bestuderen en analyseren, met speciale aandacht hoe de arbeiders ver weg te houden van politieke verleidingen, van de ideeën van vakbonden en het socialisme, dat zich in die jaren in heel Europa verspreidde.
De kleuterschool van Crespi d’Adda.
Eenmaal teruggekeerd in Italië, staat Silvio zijn vader terzijde in de leiding van het dorpsleven, verhoogt de activiteiten van de werknemers in hun vrije tijd met het theater, excursies, de muziekband en de sportvereniging (Uniti e Forti). Al dit om niet het risico te lopen op verloedering van de werkende arbeiders, hetgeen Silvio waarnam in de landen ten noorden van de Alpen.
In Crespi ging men tot en met de 5e klas naar de lagere school en daarna, in de meeste gevallen, ging men direct naar de fabriek. Schooltijden en -programma’s waren erg zwaar, de school moest in deze tijd gedisciplineerde en trouwe handwerklieden opleiden.
Silvio schreef gedurende de gouden jaren van het dorp “de mooiste momenten van de dag voor een fabrikant zijn die waarin men de flinke kinderen van zijn werknemers ziet huppelen in de bloementuinen, vader tegemoet rennend wanneer deze tevreden terugkeert van het werk… een idylle…tussen de baas en zijn werknemer ontstaat een gevoel van sympathie, van eerlijke en oprechte broederschap naar de werknemer. Zo verdwijnen de zorgen om de absurde klassenstrijd.”
Het begin van het einde van de droom was 4 juni 1914, toen in de galerij Georges Petit in Parijs 96 werken werden geveild die Cristoforo tot 1885 had verzameld in de pinacotheek in via Borgonovo, zijn Milanese verblijf. De eerstgeborene Silvio overtuigde zijn vader van de verkoop, om zo de zaak uit de beginnende financiële zorgen te halen: de herstellende lire, die de handel naar het buitenland ontmoedigde en de crisis in 1929 gaf verder de genadeklap aan een al in opspraak zijnde familie-economie. In de veilinglijst worden genoemd schilderijen van Rubens, Tiziano, Lotto en Breugel. Maar de verkoop was onfortuinlijk, het bereikte maar 1 miljoen van de 5 miljoen Lire waarop men hoopte om de rekening van de Crespi’s te versterken. De nu 80 jarige weduwnaar, Cristoforo Benigno, verkocht zelfs de meubels van zijn Milanese slaapkamer.
Een mooie afbeelding van de kerk van Crespi d’Adda, uit de school van Braantesca, welke je vindt in de regio Lombardije, gefotografeerd door Luciano De Giorgio.
Het einde kwam in 1930, op de 8ste juli toen de B.C.V.T. ontstond, welk een samenvoegong was van Benigno Crespi, de katoenfabriek Veneziano en manufactuur Toscane, zij werden ondergebracht in een verenigde onderneming om de groei van de schuld tegen te gaan, veroorzaakt door de ineenstorting van Wall Street.
Van het bedrijf was Silvio de afgevaardigde adviseur, samen met zijn zoon Emilio. De vader Cristoforo was 10 jaar eerder, in 1920, overleden. De Banca Commerciale Italiana was crediteur voor 28 miljoen van de familie Crespi, en om de schuld te vereffenen, liet de fam. Crespi het paleis in Via Borgonovo, Villa Pia in Orta San Giulio en het hele dorp aan de Adda, aan de bank, uitgezonderd het familiemausoleum.
Silvio probeerde te starten met stukje bij beetje het werk met zijn naam terug te kopen, ook op verzoek van de inwoners die openlijk riepen om terug te keren, maar alles zonder resultaat. De droom was stuk!!!
Het laatste hoofdstuk viel op een maandag. Het was 20 december 2004 toen het hek van de fabriek Crespi definitief werd gesloten; ook het bedrijf Legler, dat al in 1998 de garenfabriek had gesloten, en vervolgens de weverij en de ververij daaraan had aangepast, kon de arbeidskrachten die er nog werkten aan laten sluiten in het bedrijf Ponte San Piedro, werknemers inclusief. Begrijpend hoe diep het effect was van de sluiting, zowel het historisch karakter alsook financieel en sociaal, luidde de priester Don Luigi Cortesi de begrafenisklokken.
Die Kerst viel de enorme uitgestrektheid van de fabriek, 125 jaar eerder ontstaan, in slaap onder het onkruid in afwachting van een moedige investeerder die het terrein en vooral de dromen weer leven in kon blazen.
Een model van Villagio Crespi d’Adda in het paviljoen Zero op de Expo 2015 in Milaan (foto van Luciana De Pascale, met vriendelijke goedkeuring)
Ondertussen is Crespi d’Adda al vanaf 1995 werelderfgoed van de UNESCO geworden. Het maakt deel uit van 50 Italiaanse plaatsen gekozen door UNESCO, waaronder het centrum van Venetië en dat van Florence.
Crespi d’Adda is het voorbeeld van een volledig en goed bewaard gebleven werknemersdorp in Europa. Het heeft totaal zijn eigen ziel, ongeschonden, het geeft de gelegenheid volledig terug te gaan in de tijd. Crespi d’Adda is onveranderd gebleven, gezien er niets veranderd is sinds de jaren dertig in de vorige eeuw.
Vorig jaar, ter gelegenheid van de Expo 2015, de wereldtentoonstelling in Milaan, was in het paviljoen Zero een plastic model van het dorp geplaatst naast dat van het futuristische New York. Twee verschillende culturen naast elkaar in 2 zo’n verschillende eeuwen,
Door Luciano De Giorgio, onze …”reizende pelgrim”.
Wie ben ik:
Ik ben geboren in 1954, ben getrouwd en heb 2 kinderen en ben woonachtig in de provincie Milaan in Gorgonzola. Na een onopvallende carrière als werknemer, heb ik besloten me te wijden aan zaken die me bevallen, hoofdzakelijk schrijven en fotograferen. Momenteel maak ik deel uit van de vrije universiteit van Gorgonzola.
Als fotograaf heb ik mijn naam geschreven onder diverse boeken; waaronder:
– Il volto dei Santi la devozione a Gorgonzola – a cura dell’U.T.L. Gorgonzola 2003
– Ville Cascine Il castello di Trezzo – Comune di Trezzo sull’Adda 2003
– Gli stemmi e la storia – Provincia di Milano 2003
– L. De Giorgio – Fiere e Sagre della Martesana & Adda – Quaderni di Martesana 2004. Hierin ook debuterend als tekstschrijver.
Ik heb nog een droom in petto: een verhaal, dat een reis is in de wereld van de werken gewijd aan Collodi in het huidige Italië met een verliefde Pinokkio en vele andere gelijke zaken met als titel “Pinokkio woont in Gorgonzola”. Ik zoek nu nog een uitgever.
Vertaling: Sonja Vermulst
Proibita la riproduzione di questo articolo e delle fotografie senza citare il nome delll’autore e la fonte di provenienza.
No part of this publication may be reproduced or transmitted, in any form or any means, without prior permission of the publisher and without indicating the source.
Gentile Luciano,
Complimenti per il articolo.
abbiamo visitato il villagio e io sono curiosa alla significa delle octogramme sulla fabrica.
Anche il mausoleo mi sembra stile Maya è vero?
Cara Sonja, in effetti il mausoleo, maestoso monumento funebre di forma piramidale, ricorda una forma rivisitata in senso industriale gli ziqqurat del centro america.
Altra risposta per Sonja: il ‘simbolo’ ottagonale e quadrato si rifà alla pianta di una città ‘ideale’ che una società di stampo ‘socialista’ aveva creato, ma mai realizzato. I Crespi fecero ‘proprio’ questo logo che doveva piacer loro in modo particolare, riportandolo sulla fabbrica (accantonando il loro stemma di famiglia, un’ aquila dalle ali aperte. Spero sia chiaro e grazie, Luciano.